Ово је Ердељановић написао у своојој књизи Борба идеја о немањићкој Србији:
"Pored svih iscrpnih prikaza i analiza u našoj i stranoj istoriografiji nemanjićska srednjevekovna Srbija ostala je zagonetaa pojava. Ta centralna, najsnažnija i organskim kontinuitetom svoga razvitka najsolidnija državna tvorevina svih balkanskih Slovena uopšte, u mnogom pogledu čudno odudara od ranijih nesigurnih i iskidanih perifernih jugoslovenskih državnih početaka. Kao ameba, u zvezdanim tracima, širila se iz raškog nukleusa kroz dvesta godina država Nemanje, „sakupitelja Srba“. Dok su npr. nemačku naciju ujedinili periferni zapadni Franci u srednjem veku i isto tako periferni Istočni Prusi u novom veku, Srbe ujedinjuje centralni gorštački deo naroda, iz geopolitički idealnog zbega raškog. Drugi su i mučniji putevi državotvornosti malih i porobljenih naroda; u svojim istorijski datim dimenzijama i okolnostima nemanjićska Srbija te je puteve slavno savladala.
Mišljenje o pojedinim obrtima i interesantnom procesu širenja nemanjićske države mogu da budu i najsuprotnija, ali suština ostaje samo jedna: Sva fakta i sve pojedinosti koje nam istoričari prikazuju odavaju u osnovici neverovatno žilavu i upornu stvaralačku energiju, jasnu koncepciju cilja, plansku smišljenost i politički rafinovanu taktiku postepenog rada i ostvarivanja cilja. Nemanjina ekspanzija javlja se naporedo sa ugarskom ekspanzijom protivu Vizantije. Njegovo laviranje između Ugarske i Vizantije, istoka i zapada, severa i juga, strpljivo vrebanje na dobru priliku, pasivno čekanje pa naglo nasrtanje, daje gotovo utisak političke akrobacije. Mučno i postepeno, previjajući se između najsuprotnijih mogućnosti i nemogućnosti, više veštinom nego silom udario je Nemanja temelj svom državnom delu, a škola njegova osećala se dugo kroz nemanjićsku istoriju.
Sinovi Nemanjini, Stefan Prvovenčani i Rastko-Sava, izveli su majstorsko organizatorno i politički-diplomatsko delo: legalizaciju i religiozno-crkvenu sankciju države. Tešku istorijsku krizu Vizantije (osnivanje „Latinskog carstva" u Carigradu) kao i papin apetit na balkanske zemlje ovi prvi sveži Nemanjići iskoristili su da državi pribave oba osnovna atributa prave srednjevekovne države: krunu i autonomnu crkvu. Primanje krune sa Zapada, a arhiepiskopije sa Istoka, predstavlja, u onakvoj sferi zapadnjačko-istočnjačkih odnosa, genijalnu podelu političkih uloga između oba brata. Osećajući da je duhovna podloga dublja i trajnija od državne i vojne organizacije sv. Sava je osnivanjem autokefalne crkve postao osnivačem srpskog nacionalizma i kontinuiteta srpske državne ideje. Sa Savom Srpstvo je stupilo na istorijsku pozornicu kao svestan subjekat i nosilac svoje osobene nacionalne i državne ideje. Sraslost crkve i države, po vizantijskom uzoru, postade osnovnim organizatornim principom i garantijom državnog kontinuiteta za sve kasnije Nemanjiće. U tadašnjem smislu, sa tadašnjim moralnim i političkim sredstvima, Stefanovo i Savino delo - ma koliko izgledalo u prvi mah nejedinstveno zbog Savine opozicije - predstavlja jedno moćno državotvorno i organizatorno delo. Srbija koja je već od Nemanjinih početaka predstavljala u stvari elipsu sa dva žarišta, Raškom i Zetom, sa grčko-vizantijskim i zapadnjačko-latinskim elementom, dugo je oscilirala između te dve kulturne i političke atmosfere. Stefanovo i Savino delo, već u počecima državne konsolidacije, izmirilo je te dve sfere: materijalno-tehnički i organizatorno Srbija se priključila Zapadu, ali verski i duhovno-kulturno Istoku.
Nemanjićska Srbija, začeta na presecištu istočne i zapadne kulturne sfere, imala je u osnovici vid „vizantoidne" države. Ta država nije bila ni činovnička vizantijska država ni feudalna u zapadnjačkom smislu. Stara župska organizacija i običajno pravo (npr. krv i umir), slovensko, nerimsko pravno i socijalno osećanje proviruje i između redaka Dušanova zakonika. Pored nakalemljene vizantijsko-činovničke i zapadnjačko-feudalne organizacije ipak su posle raspada preostale razne male autonomne jedinice, župe ili „kneževine“ kao npr. Paštrovići kod Budve, Grbalj u Boki i dr. Ti župski atavizmi, ne samo na nemanjićskom nego i na ostalom jugoslovenskom području, doživeli su pogdegde i početak XIX veka! „Samostalna" knežina Poljice hvatala se za svoju slobodu u koštac i sa jednim Napoleonom. I u Srbiji su pored centralno-državne ideje staro-župski instinkti stalno pomalo tinjali. Posle dva veka zapaža se izvesna premorenost i reakcija na ranije organizatorne i centralističke napore. Taj atavistički potez u mnogom je pripravio tursku katastrofu.
Pre no što će se raspasti u feudalne diadohije (posle Dušana) Srbija je predstavljala u srednjevekovnom smislu solidnu državnu organizaciju. I nemanjićska Srbija bila je staleška država, sa povlašćenim i podvlašćenim staležima, ali je ipak vizantijski pojam o vladaocu uneo nečeg javno- i državno-pravnog u državnu koncepciju i zato je vladar bio nešto više nego primus inter pares među velmožama države. Njegova vlast dohvatala je, neposredno ili posredno, svakog i poslednjeg podanika.
Od Milutina Srbija postaje prvom balkanskom silom, nošena ne samo vitalnošću samoga naroda nego i jasnom državno-verskom idejom njenih upravljača. Nije nimalo preterano ono što za tu celu epohu kaže naš kulturni istorik Dušan J. Popović: „Slovenci nisu imali svoju slobodnu državu, Hrvati su je imali dosta rano i vrlo kratko vreme, a Srbi najviše i najduže, i, ako se može tako reći, po srećnom slučaju inkarniranu u jednoj dinastiji, koja znači svu slavu narodnu, i političku i kulturnu...“
Nemanjina želja da „izbriše grčko ime" sa teritorije svoje države, zatim izrazit naslov koji se i danas može čitati na ktitorskim portretima nekih Nemanjića „Kralj i samodržac svih srpskih zemalja i pomorskih", kao i mnogi drugi znaci upućuju na to da je bilo nečeg nacionalno svesnog i grčkom duhu suprotnog u duši svih jačih državotvornih Nemanjića. Najjači Nemanjić, Dušan, slomio je tu prvobitnu liniju, razbio je etnički okvir „srpskih zemalja" i zaplovio u vode balkanskog imperijalizma. Tu grešku osetili su već i mudriji Dušanovi savremenici, pa je i ovde zavredila zasebno poglavlje."
